Nacht en Dag (oorspronkelijk uit 1919) is de tweede roman van Virginia Woolf, en het is interessant dat er een aantal belangrijke thema’s in te vinden zijn die ze in haar magna opera Mrs. Dalloway (1925) en Naar de Vuurtoren (1927) op sublieme wijze verder zou uitwerken. Ook Virginia Woolfs typische diepgravende psychologisch inzichten en de immense innerlijke reikwijdte van de verschillende personages komen in deze roman al naar voren. Haar virtuoze stijl en vooral haar kenmerkende ‘stream of consciousness’, waarin de verschillende associatieve, soms gefragmenteerde, gedachtestromen op papier worden gezet, treden hier al op de voorgrond en blijken een treffende stilistische techniek om de rijkgeschakeerde interne ervaringen in woorden te vatten.
Het verhaal is gecomponeerd rondom de interpersoonlijke relaties tussen Katherine Hilbery, Mary Datchet, Ralph Denham en William Rodney. Op basis van de verhoudingen tussen deze personages worden er belangrijke vragen gesteld rondom de verhouding tussen het huwelijk als maatschappelijk verwachtingspatroon en als bezegeling van ware liefde en ultiem geluk. Hierin vormt de afweging tussen de keuze voor persoonlijke vrijheid of voor het gebaande pad van het huwelijk voor vooral Katherine en Mary een cruciaal thema. Ze beleven het dilemma op hun eigen wijze, maar bij beiden schemert er een drang naar individualiteit en zelfstandigheid door: Katherine groeit op in een geprivilegieerde, literaire familie maar heeft meer interesse in de exactheid van de wiskunde en astronomie; Mary is de dochter van een predikant en hoewel ze financieel gezien niet hoeft te werken, kiest ze hier toch voor en zet zich in voor het vrouwenkiesrecht. In hoeverre het (liefdes)geluk van deze twee vrouwen onder hun persoonlijke vrijheid lijdt is een van de centrale vragen die dit boek opwerpt.
Hoewel dit dilemma iets van een schijntegenstelling in zich herbergt, behandelt Virginia Woolf de zaken zelden zwart/wit. Ze toont door middel van de indringende zelfreflecties van de verschillende personages een rijke schakering aan nuances en subtiliteiten. Zo leven we continu mee met belangrijke overwegingen, twijfels, onzekerheden en overpeinzingen van de personages. En ook dat is een onderdeel van de drang naar persoonlijke vrijheid die zo sterk is gethematiseerd: er zijn hierin weinig zekerheden maar een twijfel die altijd op de loer ligt en de belangrijke keuzes in het leven op losse schroeven kan zetten. Wellicht kunnen we dit als cruciaal element zien van Virginia Woolfs feministische blik: de vrijheden waar zo sterk om gestreden wordt gaan ook gepaard met bepaalde onzekerheden en verantwoordelijkheden ten aanzien van de levenskeuzes die gemaakt worden.
De thema’s in Dag en Nacht zijn ongetwijfeld geïnspireerd op de autobiografische vraagstukken waar de Britse schrijfster gedurende haar leven mee worstelde. Zo zouden we Mary kunnen zien als een schoolvoorbeeld van haar latere bekende essay A Room of One’s Own (1935). Hierin oppert ze dat, in het kader van gelijkwaardigheid, een vrouw een eigen kamer moet hebben waarin ze fictie kan schrijven (fictie kunnen we in deze beschouwen als een middel voor zelfexpressie en de vrijheid die hiermee gepaard gaat). Virginia Woolf refereert in het essay overigens aan The Four Marys, een bekende Schotse ballade over hofdames die op een bepaalde manier slachtoffer worden van hun vrouw zijn.
Uiteindelijk staat in Nacht en dag de dynamiek centraal tussen de internalisering van bepaalde verwachtingspatronen en de drang om hier weerstand tegen te bieden ten behoeve van persoonlijke vrijheid, ontplooiing en individualiteit. De wijze waarop familietradities en maatschappelijke en sociale druk een zichtbare, maar een wellicht nog veel sterkere onzichtbare druk op vrouwen legt wordt nauwgezet beschreven. Voornamelijk de interne bespiegelingen leggen het innerlijke leven, dat soms sterk kan verschillen van uiterlijke gedragingen, op geraffineerde wijze bloot.
Dit alles maakt de roman, ondanks dat die meer dan een eeuw oud is, heel relevant om vandaag de dag te lezen. In een tijd waarin vrouwenrechten mondiaal op verschillende manieren onder druk staan (zo dienen we met argusogen te kijken naar de ontwikkelingen aan de andere kant van de plas, wat in sommige opzichten soms een voorportaal voor ons land blijkt te zijn), bieden de bespiegelingen van Virginia Woolf een realistische en volwassen houvast. Ze schetst geen oppervlakkig beeld van de deugden van de persoonlijke vrijheid van de vrouw, maar een meer natuurgetrouwe lezing waarin de aarzelingen en plichten ervan een even groot onderdeel zijn.
Uitgeverij Athenaeum, 2019
Pagina’s 568
Vertaling uit het Engels door Barbara de Lange (Night and day)
ISBN 978 9025 309 879
Recensie door Marcel Bouvrie, mei 2025
