Bea Vianen werd in 1935 in Paramaribo geboren en overleed daar ook in 2019. Vanaf 1957 woonde zij afwisselend in Suriname en Nederland. Met Surinam, hai (Suriname, ik ben) was zij in 1969 de eerste Surinaamse schrijfster die een roman uitbracht bij een Nederlandse uitgeverij. Haar tweede roman Strafhokverscheen in 1971. In de jaren 90 raakte Bea Vianen echter, vooral in Nederland, in de vergetelheid. Gelukkig is er de afgelopen jaren weer meer aandacht voor haar boeken. In 2022 kwam uitgeverij Cossee met een heruitgave van Strafhok nadat ook haar eerste roman opnieuw was uitgebracht. Het literatuurmuseum heeft haar opgenomen in de lijst ´Vijf auteurs die de P.C. Hooft/prijs hadden moeten krijgen.´
In Strafhok volgen we enkele personages wier leven sterk bepaald wordt door het strafhok waar zij zich bevinden; dat wil zeggen de etnische groep waar zij toe behoren met de bijbehorende verwachtingen en beperkingen. Het wordt in het verhaal ook wel omschreven als kastenstelsel. Dit brengt een enorme onvrijheid met zich mee, zowel door druk vanuit de maatschappij als geïnternaliseerd vanuit henzelf. De roman heeft een sterke politieke lading; de koloniale invloed op het ontstaan en voortzetten van deze manier van raciaal onderscheid maken staat buiten kijf. Tel daar het keurslijf van man-vrouwverhoudingen en voldoen aan de (heteroseksuele) norm bij op, en de beklemming van alles waar de personages mee worstelen is compleet.
Het hoofdpersonage Nohar Gopalraj is 28 jaar, hoofdonderwijzer en hindoestaan. Hij leeft in de veronderstelling dat hij “met beide benen buiten het prikkeldraad van het strenge strafhokgebied” staat maar ook hij blijkt slechts een “wajangpop die op het ritme danst van muziek die hem totaal vreemd was”. Hij bewondert zijn collega Raymond van den Berg om zijn politieke inzicht, terwijl anderen hem met de nek aankijken vanwege het afbreken van zijn studie in Nederland, zijn afwijkende seksuele geaardheid en het feit dat hij gek zou zijn. Nohar toont zijn afkeer van het hokjesdenken verder door het zowel met Roebia (Javaans-Creoolse afkomst) aan te leggen als met Jamillah (hindoestaanse moslima). Het huwelijkse instituut kan zijn waardering ook niet wegdragen. Op zich niks mis mee natuurlijk, ware het niet dat de vrouwen in kwestie zonder de goedkeuring van hun gemeenschap in de vorm van (uitzicht op) een huwelijk dik in de problemen komen.
Het plot en de personages zijn ondergeschikt aan het thema, de gebeurtenissen staan allemaal in dienst van het zichtbaar maken van de strafhokgebieden en maatschappelijke onvrijheid. Alleen Nohar maakt echt een ontwikkeling door, waarmee hij terugkijkend kan zien dat hij zich schuldig maakt aan struisvogelpolitiek, zowel op politiek als persoonlijk vlak. Bea Vianen lijkt daarmee op te roepen tot bewustzijn van de systemische invloeden en om in actie te komen. In het grootste gedeelte van het verhaal vond ik Nohar echter zo’n onaangenaam karakter, dat ik er niet helemaal in kwam. De stukken vanuit het perspectief van Roebia en Jamillah kwamen veel meer tot leven. Het roept bij mij de vraag op waarom de schrijfster ervoor gekozen heeft het mannelijk perspectief centraal te stellen en wakkert mijn nieuwsgierigheid naar Surinam, hai geschreven vanuit een vrouwelijke hoofdpersoon, aan. Hoopte zij met Nohar een andere lezersdoelgroep te bereiken waar zij haar politieke boodschap aan kwijt kan?
Een veelgehoorde kritiek op de toenmalige ontvangst van haar boeken in Nederland betreft het benadrukken van het exotische. Strafhok gaat boven alles over het maatschappelijke stelsel van gescheiden etnische groeperingen in Suriname en het effect daarvan op mensenlevens. De vele Surinaamse woorden en gerechten die de revue passeren roepen heerlijke beelden en geuren op van dit voor mij onbekende land. Het verlevendigt de handel en wandel van Nohar, Roebia, Raymond en Jamillah en illustreert hun liefde voor hun land. Alleen in interactie met elkaar komen de heerlijkheden van Suriname en de bittere werkelijkheid van het dagelijkse leven tot hun recht. Zoals Raymond zegt: “Hij houdt van zijn land. Hij haat het om wat het niet is (…)”
Bea Vianen was zelf van gemengde etnische afkomst en zette zich af tegen de geldende normen. Strafhok geeft inzicht in de normenstelsels waar zij zichzelf waarschijnlijk ook in bekneld zag, zowel in Suriname als in Nederland. Ze veroordeelt racisme en seksisme luid en duidelijk. Psychische gezondheid en queerness komen er wat bekaaider vanaf. Wat zou ik graag meer lezen over het leven van deze schrijfster en de rol die het strafhok en de maatschappelijke onvrijheden in haar leven hebben gespeeld. Tijd voor een biografie!
Recensie over Suriname, ik ben: https://vrouwenbibliotheek.nl/2022/04/14/sarnami-hai-suriname-ik-ben-door-bea-vianen/
Uitgeverij Cossee, 2022 heruitgave (Querido, 1971)
Pagina’s 256
ISBN 978 9464 520 248
Recensie door Kim ter Beke, mei 2024
