Ze doet het met tegenzin, Apate, de godin van de leugen en de misleiding. Anders dan haar zuster Aletheia, godin van de waarheid en de onverborgenheid, wordt ze doorlopend beschimpt. Mensen weten haar niet naar waarde te schatten. Leven van de waarheid alleen is onmogelijk, zegt ze, maar jullie willen dat niet zien. Ik ga het nog één keer proberen om dat jullie duidelijk te maken. De filosofen, het is een raar soort mensen. Ze bouwen theorieën, draaien rondjes met de ongrijpbare waarheid in het midden zoals je in een draaimolen reikt naar de floche, de kwast die je recht geeft op een extra gratis ritje. Maar ik ga jullie een rondleiding geven door de tuin van je eigen onwetendheid.
In de theatermonoloog Apate spreekt krijgt de godin Apate, heel ironisch, stem door een filosofe: Alicja Gescinska. Zij is geboren in Polen in 1981, op haar zevende jaar naar België gekomen, en uitgegroeid tot een schrijver/dichter en geëngageerd filosofe. Ze schreef o.a. ook de roman Een soort van liefde en het essay Thuis in muziek, en mengt zich vrijmoedig en gedreven in het openbare en politieke debat in België. “Schrijven is voor mij geconcentreerd denken, en dat denken is nodig om te begrijpen hoe ik in het leven sta, wat mijn engagement is” zegt ze in een interview. (Trouw, 9-12-2023). “In een wereld waarin zoveel dehumaniserende zaken gebeuren, voel ik des te sterker de roep om humaan te zijn.”
Een leven in waarheid is amper te verdragen, zegt Apate. Ik ben er om het leven draaglijk te maken. Feit, waarheid en de taal waarmee zij uitgedrukt worden, zijn drie heel glibberige dingen waarover de mens maar al te vaak uitglijdt, zoals in de theorie dat er een directe relatie ligt tussen waarheid en feitelijkheid. Er zijn nog een paar manieren om naar de waarheid te kijken. Zoals: iets is waar als het juist is. Maar als dat juiste feit nou eens deel uitmaakt van een fout wereldbeeld, gaat het dan nog op? Dan zijn er nog de theorieën van het pragmatisme (als het maar werkt is het waar), het postmodernisme, het denken over post-truth. Onzinnig, was er ooit een tijd dat er alleen maar waarheid was?
Wat is dat toch, die tirannie van de waarheid? Apate pleit voor de intrinsieke betekenis en schoonheid van een werktuig van het goede, de leugen. De leugen is niet het tegendeel van de waarheid, maar van de waarachtigheid. De leugen meet je af aan de intentie van de spreker, niet de feitelijkheid van het gesprokene. Denk aan de vrolijke leugens van Kerst, Sint en Paashaas. Denk aan de serieuze leugen van een soldaat die stuit op een onderduiker en desgevraagd zegt niets te hebben gezien. We maken van waarheid, ratio en wetenschap haast synoniemen. Maar eigenlijk, zegt Apate, ligt alles wat van waarde is (liefde, kunst, identiteit) voorbij het domein van pure waarheid en wetenschap. Liefde steunt op talloze lieflijke leugens, kunst speelt een spel met de verbeelding. Wie een leven in totale waarheid ambieert, maakt van het bestaan een kristallen paleis, een glasheldere nachtmerrie. Ik zorg ervoor dat niet alles transparant is, dat jullie niet altijd met een naakte geest door het leven moeten met gedachten en gevoelens die voor iedereen doorzichtig zijn, dat het paleis ook zijn donkere gangen kent en de gordijnen voor de ramen af en toe dicht getrokken kunnen worden. Zonder mij, ondankbare stervelingen, zouden jullie niet kunnen leven.
In 66 pagina’s heldere taal zet Alicja Gescinska je fundamenteel aan het denken over waarheid en leugen. Haar denklijnen dansen om en over elkaar heen, schudden je op. Haar taal is ernstig, soms bijna verheven, maar vaak gebruikt ze ook gewone spreektaal. Het is inspirerend om te zien hoe een geëngageerd filosofe een literaire theatrale vorm inzet om ons aan het denken te zetten over een relevant thema, de ‘tirannie van de waarheid’, zoals zij dat noemt.
Ze schrijft in het Nederlandse taalgebied maar is als Belgische schrijfster hier nog relatief onbekend. Haar werk doet me denken aan wat Barbara Stok doet in De filosoof, de hond en de bruiloft en recent Joke van Leeuwen in een kinderboek: Dát bedoel ik, zei de zalm. Een schrijfster/filosofe om in de gaten te houden.
Uitgeverij De Bezige Bij, 2022
Pagina’s 64
ISBN 978 9403 171 517
Ine van Emmerik, januari 2024
One comment
[…] – https://vrouwenbibliotheek.nl/2024/01/04/alledaags-geweld-door-eva-keuris/ – https://vrouwenbibliotheek.nl/2024/01/11/apate-spreekt-door-alicja-gescinska/ – https://vrouwenbibliotheek.nl/2024/01/14/onze-kinderen-door-renee-van-marissing/ […]