Oksana Zaboezjko (geboren in Loetsk, 1960) had al twee romans op haar naam staan toen vorig jaar haar verhalenbundel Zusters uitkwam. Al behoort zij tot de meest vertaalde Oekraïense auteurs volgens uitgeverij Cossee, ik had nog niet eerder van haar gehoord. Het feit dat in februari 2021 Rusland Oekraïne binnenviel, zette voor mij Oekraïne en de Oekraïense literatuur pas op de kaart. Veel te laat natuurlijk, zoals Oksana Zaboezjko in haar meest recente boek Mijn langste boektournee betoogt, is die oorlog al veel langer gaande en vallen wij massaal voor de Russische propaganda die ons anders doet geloven. Hoog tijd dus om via de literatuur meer te leren begrijpen van dit land en zijn geschiedenis.
Zusters bestaat uit vijf verhalen die zich in meer of mindere mate specifiek afspelen in Oekraïense setting. De bundel opent met twee aan elkaar verwante verhalen die beiden een titel dragen die rechtstreeks in verband staat met de naam van de bundel: Zusje, mijn zusje en Meisjes. Het is direct ‘aan’ in deze verhalen, je tuimelt er vol in. Nog zonder dat je namen weet of begrijpt waar het over gaat, wordt je in Zusje, mijn zusje in een soort Droste-effect van verschillende herinneringen gestort over een huiszoeking door de KGB in de jeugd van protagoniste Darka, die aangesproken wordt in de jij-vorm. Het zijn volle bladzijden, waarin je heel snel meer te weten komt over het ongeboren zusje dat had moeten leven en je moet goed opletten om niet over waardevolle details heen te lezen. Bladzijden ook waar de pen van de schrijfster ons niet ontziet en de wrede details kippenvel opwekken.
Deze manier van schrijven, waarbij Oksana Zaboezjko zijdelings via gedachten en herinneringen de lezer meer te weten laat komen, is typerend voor deze eerste twee sterk aan elkaar gelieerde verhalen. In Meisjeswordt een even duistere werkelijkheid schetst, maar dan vanuit een luchtige en grappige toon:
“Op het moment dat Leentje in hun klas 4B verscheen, had Darka met haar elf jaar al een cv dat prima bruikbaar was voor een toekomstige crimineel of politiek leider (de grens tussen de twee is zoals bekend flinterdun en wordt minder bepaald door persoonlijk succes dan door omstandigheden)” (pag. 29)
Darka, nu beschreven in de 3e persoon enkelvoud, denkt door een uitnodiging voor een schoolreünie als dertiger terug aan het einde van haar tienerjaren. De rol van kleding (nylonkousen in plaats van ‘socialistische’ maillots, luxe ondergoed) is belangrijk, zowel in zinnelijke vorm als symbool voor fout of nieuw geld.
In Meisjes komt het zusterschap aan de orde in de vorm van een vriendschap die uitmondt in “iets bedwelmends en heets, verboden en gebiedend-verleidelijk, vergeleken waarbij al dat tot dan toe belangrijk was – macht hebben, de beste van de klas zijn, olympiades winnen, het schoolteam aanvoeren – belachelijk en miezerig werd”. Iets bezitten kan uiteindelijk alleen door het kapot te maken. Als kleuter doe je dat door het in je mond te stoppen, als puber door haar te offeren voor het collectief. Dit omslagpunt van de kindertijd naar volwassenheid vindt plaats als Leentje getroffen wordt door een schandaal en Darka daardoor opgeroepen wordt voor haar eerste verhoor. Ze moet afstand nemen van haar vriendin en voelt zich tomeloos verraden door het geheime leven dat Leentje er blijkbaar op na hield. Ontzettend naar, omdat het de levens van de betrokkenen verwoest als gevolg van op het eerste gezicht “wat gezond experimenteren in de buitenlucht”, en tegelijkertijd heel geestig beschreven: “… waarop de moeder van een van de jongens (je ziet ‘t mens zo voor je – verzuipen moesten ze haar!) op school een oorverdovende scène maakt (gestoorde trut!) omdat bij haar oogappel het toompje van de penis gescheurd is, of zelfs doorgeknaagd (ook geen ramp, geneest vanzelf!)” (pag. 46)
Kortom, genoeg reden om te twijfelen of ze naar de reünie, en dus voor een klein moment terug naar haar tienerjaren, wil.
In Een album voor Gustaaf hebben Kleine (fotograaf) en zijn vrouw Kleintje (geschiedkundige) de Hollander Gustaaf op bezoek, die net als de rest van het Westen niet echt begrijpt waar de Maidan-protesten in de winter van 2013 over gaan. Daarmee bekritiseert Oksana Zaboezjko de oppervlakkigheid van de interesse van het Westen voor de gebeurtenissen in Oekraïne en de lange geschiedenis die daar aan vooraf is gegaan. Het geeft veel inzicht en is ook het onderwerp van Mijn langste boektournee, het meest recente boek van de schrijfster. Mooi is hoe wordt beschreven dat met het geweldloze en alcoholloze protest Rusland en de VS, die waarschuwen voor een burgeroorlog, de wind uit de zeilen werd genomen. Ook de nuanceringen in het zwart-witte beeld van vijand en vriend bieden inzicht: de broodjes die iemand meebrengt voor de oproerpolitie (want hun moeders kennen elkaar), de ontberingen die ook de Russische soldaten ondergaan en beloftes van hogerhand aan hen die niet waargemaakt worden. Kleine voelde eigenlijk geen angst tijdens de opstand, totdat hij wel degelijk dood en verderf tegenkomt bij het fotograferen en dat raakt aan zijn angsten uit zijn Sovjetkindertijd. Hij geniet van de saamhorigheid tijdens de protesten en vraagt zich gedesillusioneerd af waarom we niet altijd zo met elkaar kunnen leven. Kleintje herkent en waardeert het collectieve geheugen, de ingebakken hang naar vrijheid en democratie, die in alle Oekraïeners ontwaakt als duiding van het vuur dat de mensen in Kiev de straat op drijft en in mijn Westerse oren dan toch ook weer enigszins patriottisch en dwingend klinkt. Beide echtgenoten komen afwisselend aan het woord in dit verhaal waar het perspectief van het Westen in de vorm van Gustaaf nou eens niet de boventoon voert.
Hier had uw reclame kunnen staan is voor mijn gevoel een vreemde eend in de bijt; een kort, romantisch pareltje dat toont hoe de geschiedenis van onderdrukking doorleeft in het heden: oude nette heren, als de eigenaar van het handschoenenwinkeltje in Wenen, zijn in het thuisland van de protagoniste vijftig jaar geleden in veewagens afgevoerd naar Siberië en daardoor zichtbaar afwezig in het dagelijks leven van nu. In rust jarenlang werken aan de verfijning van een ambacht is hen niet gegeven. Maar dit sprookjesachtige winkeltje met de perfecte handschoenen is te mooi om waar te zijn. De confectiekledingmaatschappij rukt op en ook de literaire wereld verandert in een gestandaardiseerd zakelijk model. Uiteraard heb ik, toen ik laatst Wenen bezocht, gekeken of ik het ambachtelijke handschoenenwinkeltje op de Mariahilferstrasse kon ontdekken. Maar nee inderdaad, verdwenen in de eenheidsworst die elke stad tegenwoordig kenmerkt.
Tot slot biedt Na de derde bel geen toegang tot de zaal een gelaagd inkijkje in het leven van een middelbare vrouw, dat doorgaat terwijl elders mensen Russische kogels opvangen, en het klassenverschil, dat daarin meespeelt. De verwantschap tussen Olha en haar 17-jarige dochter Oeljanka begint scheuren te vertonen. Ze ruziën zoals er ook in de Donbas om territorium gevochten wordt.
Ook binnenin Olha woedt een oorlog, ze vecht tegen het ouder worden en het afgeschreven worden door de maatschappij. Olha wil haar dochter beschermen tegen al haar eigen angsten, maar elke generatie vrouwen baant een eigen pad en slechts op enkele momenten in het leven kunnen de generaties elkaar tijdelijk als gelijken, als zusters vinden.
Uitgeverij Cossee, 2022
Pagina’s 189
Vertaald uit het Oekraïens door Helen Saelman en Marina Snoek (Cестро)
ISBN 978 9464 520 422
Recensie door Kim ter Beke, juli 2023
One comment
[…] – https://vrouwenbibliotheek.nl/2023/07/14/zusters-door-oksana-zaboezjko/ – https://vrouwenbibliotheek.nl/2023/07/20/naar-lillehammer-door-vonne-van-der-meer/ […]