Recensies

‘Terug naar Insulinde’ door Elle van Rijn

Verhalen die over de Tweede Wereldoorlog gaan spelen zich meestal af in Europa. Over wat er in Azië is gebeurd horen we weinig, te weinig. Alleen al daarom is het goed dat actrice en schrijfster Elle van Rijn de historische roman Terug Naar Insulinde heeft geschreven. Dat je het in één ruk uitleest, is een bonus. Het verhaal is gebaseerd op het leven van een bestaande vrouw, Mary Hens, maar geromantiseerd. Niet in de zin van ‘mooier gemaakt’ maar de schrijfster heeft haar eigen interpretatie weergegeven en gegevens weggelaten en toegevoegd. Dat was ook precies de bedoeling van Mary, die in eerste instantie op de schrijfster reageerde met: “Een boek over mijn leven? Onzin!” Ook Elle van Rijn kon zich hierin vinden: “Mijn boeken gaan over gewone mensen die in bijzondere omstandigheden terechtkomen. Door de ogen van die persoon probeer ik de geschiedenis tot leven te brengen, waarmee ik hoop het invoelbaar en begrijpelijk te maken.”
En dat heeft ze gedaan.

Het blanke, blonde meisje Rosa groeit op op Java. Ze is een kind van gescheiden ouders en in 1939, na een verblijf in Nederland bij haar moeder, weer op de terugreis naar Java. Rosa is dertien en heeft na twee jaar meer dan genoeg van “koeien, weilanden, regenplassen, aardappels en kerkbanken”. Het gezin dat na vier weken op zee op Java aankomt bestaat uit moeder en haar nieuwe man, Rosa, haar oudere zus en jongere broertje. Rosa is gelukkig in haar geboorteland en gaat haar eigen gang, waarbij ze zich zo weinig mogelijk aantrekt van haar moeder die wispelturig is en veel aandacht vraagt. Het gezin hoort tot de bovenlaag van de bevolking, waar de blanke Hollanders bovenaan staan, de indo’s – gemengd Hollands-Indisch – direct daarna komen en de inlanders onderaan staan. Rosa’s familie hoort bij de indo’s omdat haar grootvader van vaders kant het ooit had aangelegd met een Indonesische, en bezit een groot huis met personeel. Rosa heeft de naïveteit die bij haar leeftijd past en denkt dat blank en bruin heel genoeglijk naast elkaar leven. Ze ziet nog niet dat de werkelijkheid anders is, zelfs niet als ze ruzie krijgt met haar beste vriendin als ze haar Indisch noemt.
Dit deel leest als een roman over Joop ter Heul van Cissy van Marxveld. Maar dan wordt het 1940. Koningin Wilhelmina zit in Engeland, Rosa’s moeder krijgt een kind van haar nieuwe echtgenoot, die kort daarop ontdekt dat hij een tumor in zijn hoofd heeft, en Rosa’s vriendje meldt zich aan als vliegenier bij het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger (KNIL). Veel meer gebeurt er dan nog niet, maar in 1941 verklaart Nederland de oorlog aan Japan. De bewoners van Java houden een pan boven hun hoofd als ze naar buiten gaan want de Japanse luchtaanvallen zijn begonnen. Weer later capituleert Nederland. Dan blijkt dat veel Indische mensen blij zijn met de Japanse inval omdat een nieuw Groot-Azië opdoemt.

Er komen er nieuwe identiteitsbewijzen. De Japanners hebben het gemunt op alles wat niet Aziatisch is. De keuze tussen Europeaan en Indo-Europeaan lijkt dus makkelijk. Rosa’s echte vader en zijn nieuwe vrouw, die haar huids- en haarkleur een beetje aanpast, noemen zich Indo-Europeanen, maar Rosa’s moeder weigert dat categorisch. Zij is Hollands!
De beperkende Japanse maatregelen nemen toe. Er komen interneringskampen voor blanke vrouwen en kinderen om ze te beschermen tegen de inlanders. Rosa en haar familie ontkomen daar niet aan. Dan volgt een gruwelijk relaas van hoe het gezin van het ene in het andere kamp komt en de omstandigheden steeds erbarmelijker worden. Terwijl moeder zucht en steunt, ontwikkelt Rosa zich tot degene die de familie van gestolen of gesmokkeld eten voorziet. Over haar gevoelens wordt niet of nauwelijks gesproken. Ze lijkt zich daarvoor af te sluiten en waagt keer op keer haar leven. Al haar liefde geeft ze aan een konijntje dat ze met veel moeite in leven houdt. Tegelijkertijd deinst ze er niet voor terug om een kat in een zak dood te slaan om aan eten te komen als er niet genoeg slakken en padden zijn. De onmenselijkheid van de Japanners is onbeschrijflijk en maakt het lezen van dit deel niet gemakkelijk.

Als de oorlog voorbij is, roept Soekarno de Republiek Indonesië uit. Ineens zijn alle blanken opnieuw in gevaar. De Japanners worden nu aangesteld om hen te beschermen, maar geen blanke is nog zeker van zijn leven. Velen vertrekken naar Holland en zo ook Rosa en haar oudere zus. Daar heeft iedereen het over de Joden, de concentratiekampen en de hongerwinter. Voor wat er in Indië gebeurde, is weinig belangstelling.

In een nawoord vraagt Elle van Rijn aan Mary Hens wat het allerbelangrijkste is in het leven. Haar antwoord is: de liefde. Zo wordt het begin van de roman gekoppeld aan het eind, want in de proloog werd verteld hoe Rosa in 1945 in een kamp in het holst van de nacht ‘zomaar’ eten kreeg aangeboden van een Indische man. Gewoon uit goedheid. Het getuigt van grote geestkracht dat Mary het over liefde heeft na een oorlog waarin iedereen, de Nederlanders, de Indonesiërs en de Japanners, slachtoffer zijn geworden.

Deze indrukwekkende roman heeft maar één minpuntje en dat is het taalgebruik. Elle van Rijn heeft niet alleen Mary Hens geïnterviewd, maar heeft ook diepgaand brononderzoek gepleegd. In haar roman heeft ze brieven opgenomen die uit de oorlogstijd stammen. De taal daarvan past in die tijd, maar in het verhaal wordt hedendaags Nederlands gebruikt dat daarmee scherp contrasteert. Weliswaar wint het verhaal daardoor aan actualiteit, maar verliest het aan historiciteit.

Een verklaring voor de titel van de roman wordt niet gegeven. ‘Insulinde’ was in Nederland populair als koosnaam voor Nederlands-Indië, maar werd nooit officieel gebruikt. Insulinde komt uit Multatuli’s Max Havelaar: …’t prachtig rijk van Insulinde dat zich daar slingert om den evenaar, als een gordel van smaragd…
Misschien moet uit Terug naar Insulinde een weemoedig verlangen spreken naar het oude Nederlands-Indië. Met de kennis van nu is dat evenwel vreemd te noemen en erg vanuit Nederland gedacht en zeker niet vanuit Indonesië.

Uitgeverij     Hollands Diep, 2022
Pagina’s       334
ISBN            978 9048 864 522

Recensie door Janny Wildemast, februari 2023

image_pdfimage_print
Share

One comment

  • Geef een reactie

    Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

    Powered by: Wordpress
    Geverifieerd door MonsterInsights