Hella S. Haasse 1918-2011
Het overlijden van Hella Haasse in 2011 was een afscheid van een éminence grise in de Nederlandse literatuur. Hella Haase liet een rijk oeuvre na van romans, (waaronder veel historische) en toneelstukken. Aleid Truijens schreef een biografie van bijna 600 pagina’s die in 2022 uitkwam en werkte er zeven jaar aan. Eerder publiceerde zij een aantal romans en een biografie van F.B. Hotz.
Wislawa Szymborska vertelt in het gedicht 16 mei 1973 hoe moeilijk het is één dag uit haar leven te beschrijven.. “..eigenlijk een hele kunst/ om zo uit je eigen ogen te verdwijnen’, zegt ze. In Sleuteloog stelt Hella Haasse dezelfde vraag aan de orde, maar dan voor een heel leven. Kunsthistorica Herma Warner krijgt een vraag van een journaliste over een mensenrechtenactiviste in Zuid-Oost Azië. Op de foto die hij stuurt herkent zij meteen een oude jeugdvriendin. Een verleden dat zij dacht achter zich te hebben gelaten wordt wakker. Zij reconstrueert hoofdzakelijk op basis van haar herinneringen wat er is gebeurd. Documenten ontbreken nagenoeg, die zitten in een kist waarvan de sleutel zoek is. Tijdens dit proces gaat zij haar vriendin Dee beter begrijpen én komt tot ontluisterende inzichten over zichzelf. Ze citeert Farid-al-Din Attar: “al wat je ooit zag of hoorde, al wat je dacht te weten, is niet meer dat, maar anders”.
Aleid Truijens had geen tekort aan documentatie. Zij kon putten uit het rijke archief van Hella Haasse zelf (al wist zij dat die aan het eind van haar leven ook veel had vernietigd) en uit diverse andere bronnen. Dat leverde haar veel nieuwe informatie. Maar toch: hoe schets je een beeld van het leven van een schrijfster die niet bepaald het achterste van haar tong liet zien? Hoe zet je dat in perspectief? Aleid Truijens koos voor een chronologische vertelling in hoofdstukken die een tiental jaren bestrijken. Daarbinnen komen een aantal thema’s regelmatig terug.
Indonesië, het land dat wij nu kennen als een zelfstandige republiek, was in de tijd dat Hella Haasse er werd geboren een kolonie van Nederland en werd Indië of Nederlands-Indië genoemd. Hella groeide er op, tot zij op haar zevende jaar naar Nederland vertrok. Zij bleef haar hele leven diep met dit land verbonden.
In Oeroeg, dat in 1948 verscheen als Boekenweekgeschenk, zegt ze het zo: “Als het waar is dat er voor ieder mens een landschap van de ziel bestaat, een bepaalde sfeer, een omgeving, die responsieve trillingen oproept in de verste schuilhoeken van zijn wezen, dan was – en is – mijn landschap het beeld van de berghellingen in de Preanger: de bittere geur van de theestruiken, het klateren van heldere stroompjes over steenblokken, de blauwe wolkenschaduw over het laagland.” (pag 119)
Dat landschap bleef in haar hele oeuvre aanwezig.
“Oeroeg was mijn vriend”, is de beroemde beginzin van het boek, dat een klassieker werd in de Nederlandse literatuur. Het vertelt het verhaal van twee jongens, de ik-persoon en Oeroeg, die samen opgroeien maar gaandeweg van elkaar vervreemden om tenslotte in de oorlog tegenover elkaar te komen staan. Het was een koloniale oorlog, al noemde Nederland dat in die tijd nog ‘politionele acties’. In de loop van de tijd is het beeld ontstaan van een braaf boekje dat vooral zoveel wordt gelezen voor leeslijsten omdat het lekker kort is. Bij herlezing viel mij op dat het een tijdloos verhaal is, met verrassend onconventionele standpunten, midden in die oorlogstijd. Zoals in deze passage: “Is Oeroeg minder dan wij?, stootte ik uit. Is hij anders? – Ben je belazerd, zei Gerard kalm, zonder de pijp uit zijn mond te nemen. (…) Een panter is anders dan een aap’, zei Gerard na een pauze, ‘maar is een van die twee minder dan de ander? Dat vind je een idiote vraag, en je hebt gelijk. Blijf dat nou net zo idioot vinden, wanneer het mensen betreft. Anders zijn – dat is gewoon. Iedereen is anders dan een ander. Ik ben ook anders dan jij. Maar minder of meer zijn door de kleur van je gezicht of door wat je vader is – dat is nonsens. Oeroeg is immers je vriend? Als dat zó is dat hij je vriend kan zijn – hoe kan hij dan ooit minder zijn dan jij, of een ander? (pag 61 e.v.)
Niet alleen stelt zij hier de wezenlijke gelijkheid tussen bewoners van Indonesië en Nederland aan de orde. Ze introduceert een ander thema dat in Sleuteloog, haar laatste Indische roman, weer terugkomt: vriendschap met iemand uit een andere wereld. Een vriendschap waarin verwantschap wordt gevoeld die tegelijkertijd ook bijna onmogelijk lijkt door grote cultuurverschillen. Toch is er een verbondenheid die dat overstijgt, ontdekt Herma: “De Inada collectie is, via een verre omweg door tijd en ruimte, een signaal van Dee naar mij. Het ontkent de vervreemding, het bewijst een ‘gelijkheid’ in lagen van ons wezen waar wedijver, afgunst, onbegrip, grieven, alle verschillen en tegenstellingen, geen reden van bestaan hebben. Onder de oppervlakte was er tussen ons altijd een verbindend element, niet benoembaar, dat zich aan elke poging tot verklaring of analyse onttrekt. We hebben het ingeademd met de lucht van het land waar we geboren zijn.” (pag 189)
Vrouw zijn. Hella Haasse leefde van 1918 tot 2011. Het milieu waarin zij werd opgevoed was door en door conventioneel. Hoewel zij in haar leven een grote mate van vrijheid voor zichzelf wist te creëren bleef zij ook door en door conventioneel en gezagsgetrouw. Ze stelde prijs op haar goede verstandhouding met het establishment, tot het koningshuis aan toe. Ze sprak zich zelden uit, conflicten ontweek ze, of het nou was toen ze doorspeelde tijdens de oorlog of toen haar man Jan, werkzaam bij de rechterlijke macht, graag had gezien dat ze hem steunde in een kwestie rond kwestieus gedrag van een jeugdrechter.
Als actrice en schrijfster was ze een vrouw in een mannenwereld. Een groot deel van haar leven was zij nog meer dan nu als vrouwelijk auteur een uitzondering. Schrijvers waren mannen en de grote drie waren W.F. Hermans, Harry Mulisch en Gerard Reve. De tijd heeft geleerd dat dat een willekeurige keuze was, dat de waardering voor die drie eigenlijk nogal willekeurig en aan erosie onderhevig is. Hella Haasse bouwde ondertussen een oeuvre en een reputatie op waarin zij informeel ‘de vierde’ was. Zie hield zich aan de heersende ongeschreven codes, rebelleerde niet tegen bestaande man-vrouw-verhoudingen. Het toont het resultaat van haar opvoeding: ‘pas je aan’. Je kunt ook zeggen dat ze een andere strategie koos. Want ze thematiseert haar vrouw-zijn als schrijfster wel degelijk. Ze doet dat in heel persoonlijke reflecties, in boeken als Zelfportret als legkaart, Persoonsbewijs en Een handvol achtergrond. Zij zal zich nooit uitgesproken feministisch uiten. Wel zelfbewust.
Leven in de verbeelding. In een radiogesprek vertelt Hella Haasse dat ze tot haar verbazing in haar archief de verhaaltjes vond die ze als kind van zeven, acht jaar al had geschreven: ‘Het verzinken in dingen die je bedacht, in fantasieën, en het heel veel lezen waar ik toen mee ben begonnen. (…) Ik was dus altijd al in een wereld van fantasieën. Daar ben ik in door blijven gaan, eigenlijk om…, ja, om te kunnen leven. (…) Ik was ontheemd, en zocht een verdedigingsmiddel. Daar heeft zich die behoefte gevormd om dingen over mezelf in verhaaltjes te gieten, zonder me er helder van bewust te zijn dát ik dat deed en waarom. (–) Dus bleef voor mij het lezen en het me verdiepen in de verbeelding altijd essentieel.’ (Arjan Peters citeert uit dit gesprek in een uitstekende bespreking van Sleuteloog, VK 1-11-2002)
Schrijven was voor Hella Haasse een innerlijk theater, waarin zij de waarheid loog en speelde met lijnen door de tijd. Dat podium was een creatieve oplossing voor een zeer conventionele vrouw. In dat spel met de verbeelding kon zij toveren met maskers die de waarheid toonden en verborgen. Feiten gaan pas leven als ze door de verbeelding worden geïnjecteerd. Zij doet daarin denken aan Catherine Deneuve, die in de film La Vérité een actrice speelt die sprekend over haar leven en werk met haar dochter, doorlopend cirkelt om de vraag: wat is waarheid? Aleid Truijens laat in haar biografie zien dat dat spel voor Hella Haasse en haar directe omgeving, haar man en haar dochters, af en toe pijnlijk en verwarrend moet zijn geweest.
Aleid Truijens schreef een machtige en zorgvuldige biografie, die het lange en rijke leven van Hella Haasse mooi in beeld brengt. Ze kiest voor een chronologische lijn, en loopt daarin soms ook vast. De verdeling in tijdsblokken maakt het soms moeilijk om grote lijnen vast te houden of te verhelderen. Regelmatig neemt zij toevlucht tot de vermelding: zie ook hoofdstuk… Je moet terugbladeren naar een niet nader gespecificeerde plek. Dat werkt versnipperend en haalt je als lezer uit het verhaal.
Aleid Truijens vertelt gedetailleerd, maar in bepaalde gevallen wordt er dan weer te weinig verteld. Bijvoorbeeld: zij stipt het problematische verleden van de vader van Hella Haasse in de jaren voor de tweede wereldoorlog aan, maar de informatie waarop dat wordt gebaseerd blijft dun. Wat er dan uiteindelijk staat gaat bijna op een toespeling lijken. Te weinig informatie of te veel schroom om een duidelijke uitspraak te doen?
Hella Haasse had een moeizame verhouding met de vrouwenbeweging en het feminisme, maar hij was er wel, bijvoorbeeld in haar jarenlange relatie met Wim Hora Adama, een invloedrijk feministisch journaliste en schrijfster (1914-1998). Zij wordt meermalen genoemd zonder dat meer context wordt gegeven over de feministische beweging van die tijd en de rol van Hora Adama daarin. Wonderlijk, Aleid Truijens is bepaald geen groentje op dit terrein. De braafheid van Hella Haasse lijkt besmettelijk te werken op haar biografe. Zij ontluistert, zoals iedere biografie haast onvermijdelijk doet, dat geeft reliëf aan een leven. Aleid Truijens maakt de indruk dat soms zonder veel overtuiging te doen, haast op kousenvoeten.
Uitgeverij Querido, 2022
Pagina’s 598
ISBN 978 9021 436 388
Recensie door Ine van Emmerik, januari 2023
One comment
[…] recensies van deze maand als link bijgevoegd: – https://vrouwenbibliotheek.nl/2023/02/02/leven-in-de-verbeelding-door-aleid-truijens/ – https://vrouwenbibliotheek.nl/2023/02/23/terug-naar-insulinde-door-elle-van-rijn/ […]