Nieuws

Lekker Lesbisch Lezen I – een 2-delige verkenning door Gianna Mula

Deel één.

Laten we beginnen met de titel: die heb ik ontleend aan de scriptie van Els J. Kieviet uit 1995, waarin het gebruik van de Vrouwenbibliotheek in Utrecht door lesbiënnes wordt onderzocht. Deze richt zich op andere elementen dan alleen literaire, maar het leek mij een toepasselijke titel om twee redenen. Ten eerste suggereert het het bestaan van lesbische lezers en van een lesbische literatuur; ten tweede natuurlijk vanwege de alliteratie.

Toen ik in contact kwam met de Vrouwenbibliotheek, beloofde ik mezelf onmiddellijk dat ik aandacht zou besteden aan de collectie boeken, die de ware geschiedenis van de lesbische literatuur vertelt en die sinds de jaren tachtig is aangelegd.

Het is een ongelooflijk interessante reis (die nog steeds voortduurt) naar de thema’s en personages die generaties vrouwen die van vrouwen houden gezelschap hebben gehouden.

Er zijn zeker twijfels over wat lesbische literatuur is (en of die wel bestaat). Veel meer gezaghebbende auteurs dan ikzelf, waaronder Xandra Schutte en Maaike Meijer*, hebben erover geschreven. Voordat ik enkele boeken bespreek, wil ik eerst in het kort beschrijven wat lesbische literatuur voor mij is:

– Het is een eclectisch label, dat met de jaren verandert en weer zal veranderen (veel lesbische teksten uit het verleden worden bijvoorbeeld vandaag herlezen vanuit het perspectief van genderidentiteit),

– Het kan gaan om auteurs en thema’s, maar ook om stijlen. Sommige lesbische klassiekers zijn geschreven door heteroseksuele auteurs, en sommige lesbische auteurs hebben er de voorkeur aan gegeven het lesbische thema niet openlijk aan te snijden,

– Het is een categorie op basis van wie er leest (een verhaal kan anders spreken tot een 50-jarige vrouw die zich identificeert als lesbisch, tot een niet-binaire biseksuele persoon, of tot een trans- en lesbische vrouw).

Na deze noodzakelijke inleiding, laten we ter zake komen en het hebben over de boeken die geschiedenis hebben gemaakt.

 

De eerste verhalen die volledig tot de lesbische literatuur behoren, dateren uit einde 1800/begin 1900. In deze periode konden vrouwen die van vrouwen houden zich identificeren met bepaalde personages die het idee van “anders” belichamen dat artsen en psychiaters rond homoseksuelen hadden getheoretiseerd. In dit beeld past in het bijzonder dat “echte” lesbische vrouwen zeer mannelijk zijn, zowel qua uiterlijk als gedrag; ze zijn onafhankelijk en wilskrachtig en bijna altijd veroordeeld tot eenzaamheid.

Het beroemdste voorbeeld is te vinden in Radclyffe Hall’s De Bron van eenzaamheid, dat in 1928 in Engeland werd gepubliceerd, met groot schandaal als gevolg. Het boek werd gecensureerd en onderging een proces wegens obsceniteit dat nog meer aandacht op het boek vestigde. De roman is vertaald naar meer dan 30 talen en is een mijlpaal geworden voor westerse lesbiennes.

De titel geeft het plot goed weer: de ervaringen van een jonge aristocratische vrouw met een mannelijke naam, opgevoed als een jongen, die al snel beseft dat zij zich aangetrokken voelt tot vrouwen. Dit besef, en haar handelen daarnaar, leidt tot moeilijke situaties in de maatschappij waarin zij leeft. Vervreemd van haar familie, zoekt ze haar toevlucht in de bohemienachtige omgeving van Parijs en ontdekt ze andere lesbische vrouwen die tussen hen leven, maar ze vindt er geen echt thuis. Zelfs de wederliefde voor een vrouw schijnt haar niet te kunnen redden.  Al snel verloochent zij haar geliefde en drijft haar in de armen van haar beste vriendin, om haar een leven als “ander” te besparen, waardoor zij tot eenzaamheid veroordeeld is.

De basiselementen van dit plot bleven nog decennialang auteurs inspireren. In de Nederlandstalige literatuur hebben we bijvoorbeeld Josine Reuling’s Terug naar het eiland (1937), Marie-Louise Doudart de la Grée’s Vae Solis (1943) of het personage van Bertha in Anna Blaman’s Eenzaam avontuur. De lesbische protagonisten zijn meestal goed opgeleid, hebben de medische teksten over seksualiteit gelezen die in die jaren werden gepubliceerd en zijn zich dus bewust van hun “anders-zijn”.

Zij komen uit bevoorrechte families en kunnen het zich veroorloven hun oorspronkelijke omgeving te verlaten om zich onder te dompelen in het leven van grote steden, zoals Parijs, die een kleine luchtbel van vrijheid bieden aan een groep verwante geesten. Deze ontsnappingen worden nooit omgezet in een permanente oplossing die rust en stabiliteit biedt. Vaak zorgen sociale druk, de plicht om kinderen te krijgen en ontgoochelingen in de liefde dat de protagonisten besluiten een verborgen leven te leiden, geïsoleerd en in zekere zin beschermd tegen de confrontatie met een wereld die hen vijandig gezind is.

De vrouwen op wie zij verliefd worden zijn vaak hun tegendeel: uiterst feminiene, delicate vrouwen die het ideaal belichamen van de perfecte vrouw voor die tijd. Zij zijn vaak nieuwsgierig naar de wereld die voor hen opengaat, maar kunnen niet omgaan met de druk van een gekweld en verborgen bestaan. Interessant is dat het woord lesbienne in deze boeken nooit wordt genoemd en dat homoseksualiteit vaak wordt aangeduid als een “probleem”, een biologische afwijking die sommigen treft en ertoe leidt dat zij worden gediscrimineerd. De lesbische vrouwen in deze romans zijn “zo”, zij herkennen elkaar als leden van een zeer geheime club.

Dit is dezelfde club waartoe lesbische lezers uit die tijd zich gerekend voelen en voor wie deze teksten, zelfs in hun trieste conclusie, echte troost en een gevoel van erkenning geven. Na de publicatie van hun werken ontvingen Marie-Louise Doudart de la Grée en Anna Blaman talrijke brieven van genegenheid en dankbaarheid voor het aan het licht brengen en beschrijven van de ellende van deze vrouwen. Deze teksten hadden in wezen de zeer belangrijke functie zichtbaarheid te geven aan een categorie van mensen die onzichtbaar waren of op wie meestal negatieve aandacht was gericht.

 

Een andere tak van de lesbische literatuur wordt vertegenwoordigd door romans die handelen over de adolescente liefdesaffaires van meisjes in meisjeskostscholen. Deze meisjesschool romances gaven mede het beeld weer van de lesbische liefde rond de eeuwwisseling van de 19e en 20e eeuw.

De liefdesaffaires tussen kostschoolmeisjes, maar vaak ook tussen onderwijzers en leerlingen, worden beschreven als zeer pathetisch en hartstochtelijk en uiteraard voorbestemd om te eindigen bij het verlaten van de kostschool of met het begin van een nieuwe verliefdheid, vaak op een man. Deze romantische vriendschappen worden aanvankelijk gezien als een naïviteit, als een voorbijgaande fase die gevaarlijk kan worden voor de juiste rijping van de jonge vrouw in wording, en die haar afleidt van haar uiteindelijke doel: echtgenote en moeder worden. Homoseksualiteit als een rijpings-gebrek is een concept dat, te beginnen met Freud, zich langzaam verspreidt, om algemeen te worden aangenomen in andere delen van de samenleving.

De mogelijkheid van een happy end voor lesbische protagonisten is klein en in de loop der jaren nemen romans waarin dit onderwerp wordt behandeld een scherper standpunt in, waarbij “romantische vriendschappen” manifestaties van abnormaliteit worden. De meest representatieve titels zijn: Het meisje Manuela ook bekend als de roman van Meisjes in uniform van Christa Winsloe (1933). Zondaressen van Marie-Louise Doudart de la Grée (1938), Internaat van Eva Raedt de Canter (1930).

Deze romans beschrijven specifieke situaties: de vrijheden die vrouwen genoten in gesloten vrouwen-universums stimuleerden vaak (onbedoeld) de verdieping van vriendschaps- en liefdesrelaties. Sport en academische uitmuntendheid worden aangemoedigd en sterke persoonlijkheden laten zich gelden, afgeschermd van het oordeel van de mannelijke buitenwereld. Het is dan ook niet vreemd dat deze romans bekendheid genoten en een nieuwe mogelijkheid tot identificatie boden aan die vrouwen die heimelijk soortgelijke relaties hadden meegemaakt.

Na het midden van de 20ste eeuw begint er ook voor lesbiennes langzaam iets te veranderen. Het is geen abrupte verandering, zoals ik in het tweede deel van deze verkenning zal uitleggen.

 

Voor ik afsluit, wil ik echter een deel van de lesbische literatuur noemen dat zich vooral in de Verenigde Staten ontwikkelde en buitengewoon populair werd: de lesbische pulpfictie.

Deze romans werden in de jaren vijftig en zestig gepubliceerd door algemene uitgevers, waren goedkoop, gemakkelijk te lezen en hun doel was puur vermaak. Het voornaamste publiek van lesbopulps waren mannen, aangetrokken door pikante verhalen over liefdesaffaires tussen vrouwen, gekruid met schandaal en voyeurisme. Deze populaire romans waren overal gemakkelijk te vinden, van de openbare bibliotheek tot de drogist, en werden een van de middelen om een beeld van lesbische vrouwen te verspreiden dat anders onzichtbaar was. De auteurs van deze romans waren vaak mannen, die moesten schrijven om mannelijke fantasieën te bevredigen, maar enkele van de beroemdste titels die jarenlang in de harten van lesbiennes zijn blijven hangen, zijn geschreven door vrouwen.

Anne Bannon, die beschouwd wordt als de koningin van de lesbische pulpfictie, schreef tussen 1957 en 1962 een beroemde serie van 6 boeken, The Beebo Brinker Chronicles, waarin de hoofdpersoon Beebo Brinker jongleert met het gevaarlijke stadsleven. Andere cult-auteurs zijn Marion Zimmer Bradley (onder de namen Lee Chapman, John Dexter, Miriam Gardner en Morgan Ives), Valerie Taylor en Marijane Meaker (onder de namen Vin Packer en Ann Aldrich). Een bijzonderheid van deze boeken, die ze minstens even beroemd heeft gemaakt als hun schandalige inhoud, zijn de omslagen. De ontwerpers hoopten de erotische fantasieën van mannen aan te spreken met illustraties van halfnaakte vrouwen in provocerende poses, en voegden slagzinnen toe die de duistere stemming van het plot suggereerden, en de titels werden vaak aangepast voor een maximaal effect. Ondanks de bijna nooit vleiende beschrijvingen van sluwe verleidsters en onschuldige jonge buitenbeentjes, waren ze toch een bevestiging voor lesbiennes die hun seksualiteit in het geheim beleefden, dat lesbiennes inderdaad bestonden!

(Tip: de Vrouwenbibliotheek heeft een aantal van deze romans in zijn catalogus met originele covers)

 

Bronnen en leestips

Faderman, Lillian, Chloe plus Olivia : an anthology of lesbian literature from the seventeenth century to the present, New York: Viking, 1994.
Meijer, Maaike, “De lesbische roman in uitersten”, Lover: driemaandelijks literatuuroverzicht voor de vrouwenbeweging 2, 1978.
Meijer Maaike, “Lezen als lesbo. Eigenzinnig interpretatiekader neemt de plaats in van objectieve teksteigenschappen”, Lover: driemaandelijks literatuuroverzicht voor de vrouwenbeweging 4, 1988.
Meijer Maaike, Damesliefde 3.0, De Groene Amsterdammer, 18 Augustus 2021.
Schutte Xandra, Damesliefde: de beste lesbische verhalen uit de Nederlandse literatuur, Amsterdam: Bakker, 1995.
Zimet Jaye, Strange sisters: the art of lesbian pulp fiction, 1949-1969, New York, London: Viking Studio, 1999.


Dit is deel 1 van een tweedelige verkenning van Lesbische literatuur en boeken, geïnspireerd op de collectie van de Vrouwenbibliotheek Utrecht. Het staat ook gepubliceerd op onze Utrecht 900 pagina: https://vrouwenbibliotheek.nl/2022/06/01/utrecht-900-jaar/


Ik ben Gianna Mula en ik ben sinds ongeveer een jaar vrijwilliger bij de Vrouwenbibliotheek in Utrecht. Ik ben van Italiaanse afkomst en ik leer Nederlands via boeken en gesprekken in de Vrouwenbibliotheek. Een van mijn interesses zijn queer boeken die ik in verschillende talen verzamel en met plezier lees.

 

image_pdfimage_print
Share

2 Comments

  • […] Gianna is een van onze vrijwilligsters. Ze houdt zich o.a. samen met Jonna bezig met de catalogus. Daarnaast is ze bezig met het lesbische deel van onze boekencollectie. De collectie is sinds de jaren tachtig aangelegd en vertelt de geschiedenis van de lesbische literatuur. Deel 1 van Gianna’s boeiende verhaal Lekker Lesbisch Lezen staat nu online: https://vrouwenbibliotheek.nl/2022/08/22/lekker-lesbisch-lezen-een-2-delige-verkenning-door-gianna-m… […]

  • Laat een antwoord achter aan September nieuwsbrief | Vrouwenbibliotheek Utrecht Reactie annuleren

    Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

    Powered by: Wordpress
    Geverifieerd door MonsterInsights