Door Hier zijn leeuwen ben ik veel te weten gekomen, in de eerste plaats over het restaureren van eeuwenoude boeken en in de tweede plaats over de geschiedenis van het Armeense volk. De hoofdpersoon, Helen Mazavian, gaat voor drie maanden naar Jerevan, de hoofdstad van Armenië om stage te lopen in een instituut waar oude boeken worden gearchiveerd en hersteld. Boekrestauratie is haar werk in Berlijn, maar ze wil graag de specifieke Armeense techniek leren. Ze krijgt een specifieke familiebijbel uit ongeveer 1710 in haar handen, die door vocht beschadigd is. In haar werk heeft ze niet alleen aandacht voor de technische aspecten, maar ze vraagt zich ook af wat de aantekeningen in de kantlijn betekenen en welke rol de bijbel heeft gespeeld in het leven van de eigenaars.
Dat Helen naar Armenië gaat is geen toeval, ze is van Armeense afkomst. Haar Armeense grootouders woonden in Turkije, maar zijn daar weggevlucht en in Moskou terechtgekomen. Helen en haar moeder wonen in Duitsland. Moeder Sara is beeldend kunstenares. Helen heeft van haar nooit veel over de geschiedenis van de Armeense genocide gehoord. Als kind gaat ze met haar moeder jaarlijks op bezoek bij haar grootouders in Moskou, maar ook daar werd er niet over gesproken. Wel geeft Sara Helen als ze naar Jerevan gaat, een oude familiefoto mee met de suggestie dat ze wellicht kan nagaan of er nog familieleden in Armenië wonen.
De gewelddadige verdrijving van de Armeniërs uit Turkije in de periode 1915-1920 wordt in aparte hoofdstukken, parallel aan het verhaal over Helen, geïllustreerd aan de hand van de belevenissen van het 14-jarige meisje Anahid en haar jongere broertje Hrant. Tijdens hun vlucht hebben ze de bijbel bij zich, waar Helen aan werkt. Van een aantal beschadigingen (uitgescheurde bladzijden, tekeningen in de kantlijn) wordt duidelijk hoe ze zijn ontstaan. Het verhaal van Anahid en Hrant maakt pijnlijk duidelijk dat ze hun leven niet zeker zijn.
Tijdens haar verblijf in Jerevan wordt Helen zich er steeds meer van bewust dat dit ook gold voor haar familie en ze gaat inderdaad, zoals haar moeder suggereerde, op zoek naar eventuele familieleden. In eerste instantie zonder resultaat, maar later blijkt er toch een vrouw met dezelfde achternaam te wonen en heeft ze daar een ontmoeting mee. Later bezoekt ze ook de Turkse plaatsen Ordu en Kars aan de Zwarte Zee, die zowel een rol spelen in de familiebijbel als in haar eigen familiegeschiedenis. Als ze haar moeder belt en vertelt wat ze heeft gevonden, blijkt die opeens niet meer zo geïnteresseerd te zijn. Wat Helen dan weer frustrerend vindt.
Door die bezoeken en gesprekken en ook door de gesprekken met de vrienden die ze tijdens haar verblijf maakt, merkt ze hoe de Armeniërs over de wereld verspreid zijn geraakt. Veel van de achterblijvers willen zelf ook weg, naar Duitsland, Zweden of de VS, want ze zijn erg ontevreden over de wijze waarop hun land bestuurd wordt. Aan de andere kant uiten ze ook een zekere wrok tegenover degenen die weggegaan zijn, omdat ze zich in de steek gelaten voelen. De actuele politieke situatie komt aan bod door verwijzingen naar de strijd over Nagorno Karabach met Azerbeidzjan.
In de drie maanden van haar verblijf in Jerevan raakt Helen bevriend met de familie van haar begeleidster Evelina en met een aantal van haar collega’s. Ze wordt overal warm welkom geheten. Het komt tot een wat ingewikkelde affaire met Levon, de zoon van Evelina. Haar relatie met Danil, die in Berlijn gebleven is en met wie ze telefonisch in contact blijft, staat dat niet in de weg. De affaire komt tot een onverwacht einde doordat Levon omkomt bij een auto-ongeluk tijdens zijn werk als militair. Een bezoek van Danil tijdens haar stage lukt niet, maar op de vooravond van haar vertrek staat hij onverwachts voor haar deur. Ze kan Danil niets meer van Armenië laten zien, maar neemt hem nog wel mee naar haar werkplek, waar ze met verschillende kleuren draden werkte om het te restaureren boekwerk te verstevigen. Ik ga ervan uit dat het herhaaldelijk, door het boek heen, verwijzen naar de draden ook symbolisch bedoeld is, namelijk als verwijzing naar de verschillende verhaallijnen. Het boek eindigt met de verhaallijn van Anahid en Hrant, geen happy end, maar wel voorzichtig positief, met de mogelijkheid dat ze het beide overleven.
Hier zijn leeuwen is een rijke roman, die je niet al te snel moet willen lezen. Het geeft tussen de regels door veel informatie over Armenië en de Armeense geschiedenis. De beschrijvingen van mensen en ontmoetingen geven een mooi inkijkje in de sociale context. Vreemdelingen zijn gasten en worden steevast warm onthaald, waarbij altijd eten op tafel komt. Het verhaal van Anahid en Hrant is heftig, maar de toon van Anahids relaas is niet larmoyant. Ze voelt zich zeer verantwoordelijk voor haar broertje, maar houdt het hoofd daarbij koel. De uitweidingen over de boekrestauratie zijn ongetwijfeld correct (want gecheckt bij deskundigen), maar gingen mij wel erg ver. Het lukte me niet een duidelijk beeld te krijgen van hoe het werk precies in elkaar zit.
De titel is een verwijzing naar oude geografische kaarten: plekken waar niets over bekend was, werden wit gelaten en kregen de tekst ‘hic sunt leones’, ‘hier zijn leeuwen’. Armenië was voor Helen zo’n onbekend leeg gebied op de kaart.
Katerina Poladjan (Moskou, 1971) heeft een verre Armeense achtergrond, maar groeide op in Rome en Wenen en woont sinds 1979 in Duitsland. Ze schreef toneelstukken, essays en romans. Hier zijn leeuwen is het enige boek dat in het Nederlands vertaald is. Ik heb maar één andere recensie kunnen vinden, van Julie Smit, alias Smitaki op https://smitakisboekenlust.com/, en die geeft mijn ervaring mooi weer: ‘Helen is als een dolende ziel in Armenië tot de bijbel, wanneer deze is gerestaureerd, kan worden dichtgeslagen. (…) Het verhaal heeft misschien wel een overvloed aan onderwerpen, maar is kalm en fraai geschreven, in overzichtelijk korte hoofdstukken.’ Ik kan het boek van harte aanbevelen.
Uitgeverij Wereldbibliotheek, 2021
Pagina’s 253
Vertaald uit het Duits door Floor Borsboom (Hier sind Löwen, 2019)
ISBN 978 9028 451 070
Recensie door Marianne van der Weiden, juli 2022
One comment
[…] link bijgevoegd: https://vrouwenbibliotheek.nl/2022/07/04/mijn-nachten-met-spinoza-door-els-moors/ https://vrouwenbibliotheek.nl/2022/07/06/hier-zijn-leeuwen-door-katerina-poladjan/ https://vrouwenbibliotheek.nl/2022/07/13/wij-zijn-licht-door-gerda-blees/ […]