‘De Geheugenpolitie’ door Yõko Ogawa

In De Geheugenpolitie vertelt Yoko Ogawa een verhaal over een schrijfster op een eiland waar op onverklaarbare wijze allerlei objecten uit het collectief bewustzijn en geheugen verdwijnen. Het eiland staat onder controle van de geheugenpolitie, een organisatie die ervoor zorgt dat al deze voorwerpen daadwerkelijk voor goed van het eiland verdwijnen. Ook maakt deze gezichtsloze, anonieme en alomtegenwoordige organisatie jacht op het handjevol dissidenten waarvan het geheugen onaangetast blijft. De redacteur van de hoofdpersoon is een van deze dissidenten, en samen met een oude man helpt de schrijfster hem onderduiken. Wanneer er steeds meer verdwijnt op het eiland ontwikkelt zich een spannend, ontroerend en filosofisch verhaal over het belang van het geheugen.

De roman sluit nauw aan bij de thematiek van typische dystopische, literaire gedachte experimenten: een totalitair regime die met strenge mechanismen de totale controle over het individu uitoefent en het verzet dat de hoofdfiguur probeert te bieden om deze de-individualisatie en dehumanisatie tegen te gaan. De uitdaging voor de auteur ligt voor een groot deel in het literair aantrekkelijk maken van een dergelijk gedachte experiment. Wanneer de complexe mechanismen van het experiment de boventoon voeren kan dat ten koste gaan van de ontwikkeling en diepgang van de personages. De personages dreigen dan bordkartonnen poppetjes te worden wiens bestaansrecht er uitsluitend is om het procedé van het totalitaire regime te etaleren.
Maar mede omdat het thema van het geheugen zo sterk verbonden is met de individuele identiteit, slaagt de schrijfster er in om een juiste balans te vinden tussen het filosofische aspect en goed doordachte personages. Ja, er is genoeg ruimte voor overpeinzingen over de rol van het geheugen in ons individuele en culturele bestaan, maar het interpersoonlijke verhaal is minstens zo pakkend. Ook het feit dat de hoofdpersoon schrijfster is, en we via een raamvertelling een verhaal van haar volgen geeft haar een complexere dimensie. De verhouding tussen haar pennenvrucht en haar werkelijkheid op het eiland biedt een extra, prikkelende interpretatieve laag aan de roman.

Treffend is ook de manier waarop de schrijfster parallellen trekt tussen de vernauwing in zowel de mentale als fysieke bewegingsruimte. Dat het verhaal zich op een eiland afspeelt is in deze zin dan ook geen toeval. De dingen die worden uitgewist maken de toch al beperkte ruimte van het eiland nog vele malen kleiner. Nog treffender is dat het personage waarvan het geheugen intact blijft onder moet duiken in een kleine kamer. Hierin wordt Ogawa’s fascinatie voor Anne Frank op pakkende wijze zichtbaar. De beperkte fysieke bewegingsruimte is de tragische prijs die in totalitaire staten moet worden betaald voor het afwijken van het opgelegde keurslijf. Al met al roept de schrijfster vragen op in hoeverre externe factoren onze mentale en fysieke actieradius aantasten, en in hoeverre deze nauw met elkaar verweven zijn. Wanneer er op het eiland ook lichaamsdelen worden “vergeten” wordt de verbinding tussen het mentale en fysieke nog duidelijker. De geheugenpolitie heeft nu direct zicht op de dissidenten aangezien ze lichamelijk bloot worden gesteld.

In het verlengde hiervan speelt de schrijfster een slim spel in de relatie tussen vorm en inhoud. Zoals elke verdwijning zowel persoonlijk als collectief is, is het ook een verdwijning in taal en metafoor. Wanneer er naast de dingen ook de woorden verdwijnen beperkt dat de interne en externe wereld van de eilandbewoners uiteraard immens. De spannende dynamiek tussen degenen die vergeten en degenen die onthouden wordt door Yoko Ogawa aangrijpend geopenbaard via de taal. Wanneer er een sterke discrepantie in de taal tussen twee groepen bestaat, is het bijna alsof ze in twee verschillende, onoverbrugbare werelden leven.
De keuze voor een schrijfster als hoofdpersonage is uiteraard ook zonder toeval. Zowel haar verhouding tot de wereld via taal, als die van Yoko Ogawa in haar vertelling, wordt gedurende het boek killer en afstandelijker. De persoonlijke verhouding tot de wereld wordt door de verflauwde taal terughoudender en zakelijker. In deze stilistische benadering schuilt een subtiele melancholie van het toenemende verlies van zichzelf in de individuele verhouding tot de wereld.

Het is duidelijk dat deze roman zich op verschillende manier laat lezen: een politieke en filosofische roman; een menselijk verhaal over vriendschap, hulp en verzet; een zelfreferentieel commentaar over de kracht van taal en literatuur, maar ook een verhaal over het sterfproces en misschien specifieker over een dementieproces; over hoe een mens het contact met zichzelf en de wereld om zich heen verliest wanneer het geheugen onomkeerbaar wordt weggenomen. Dat roept direct vragen op over de symboliek van de anonieme geheugenpolitie. Staat het symbool voor het proces van ouder worden, voor het uiteindelijke vergaan van het geheugen voor een grote groep mensen? Zijn wij dan uiteindelijk veroordeelt om onze eigen geheugenpolitie te worden?
U merkt dat de meerlaagsheid van de geheugenpolitie uitnodigt tot interpretatie, maar dit proces ook tegelijk belemmert, aangezien het geen definitief bevredigend antwoord oppert. Of de geheugenpolitie een externe of interne kracht is die ons persoonlijk en cultureel geheugen aantast is een vraag die elke lezer anders zal beantwoorden. Dat maakt De Geheugenpolitie enerzijds tot een ingewikkeld spel van het interpreteren en ontvouwen van metaforen en symbolen. En het is geen eenvoudige taak om de roman te ontrafelen, en de lezer moet ermee kunnen leven dat er op elke vraag eindeloos herkauwd kan worden en dat er dan nog steeds een pasklaar antwoord kan ontbreken. Het menselijke, persoonlijke verhaal maken deze vragen echter vele malen pregnanter dan wanneer deze in een filosofisch essay zouden worden gesteld. Hierin ligt een groot deel van de kracht van deze roman.

Uitgeverij      Cossee, 2021
Pagina’s       318
Vertaald        uit het Japans door Luk Van Haute (密やかな結晶, Hisoyaka na Kesshô)
ISBN             978 9059 369 450

Recensie door Marcel Bouvrie, mei 2022.